Tarım Sektörünün Sorunlarının Çözümünde Elektronik Ürün Senedinin Kullanımı ve Sağlanan Vergi Teşvik Unsurlarının Etkisi, Fındık Piyasası ELÜS Kullanımı

Tarım Sektörünün Sorunlarının Çözümünde Elektronik Ürün Senedinin Kullanımı ve Sağlanan Vergi Teşvik Unsurlarının Etkisi, Fındık Piyasası ELÜS Kullanımı

Views: 22

Akademi Sosyal Bilimler Dergisi

Yıl 2022, Cilt 9, Sayı 27, 293 – 322, 27.09.2022

 BibTex RIS Kaynak Göster

APAAslan, M. (2022). TARIM SEKTÖRÜNÜN SORUNLARININ ÇÖZÜMÜNDE ELEKTRONİK ÜRÜN SENEDİNİN KULLANIMI VE SAĞLANAN VERGİ TEŞVİK UNSURLARININ ETKİSİ, FINDIK PİYASASI ELÜS KULLANIMI . Akademi Sosyal Bilimler Dergisi , 9 (27) , 293-322 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/asbider/issue/72730/1132278

Memduh ASLAN ORCID 0000-0002-9512-3876

Tarım Sektörünün Sorunlarının Çözümünde Elektronik Ürün Senedinin Kullanımı ve Sağlanan Vergi Teşvik Unsurlarının Etkisi, Fındık Piyasası ELÜS Kullanımı

Özet

Ülkemiz farklı iklim koşulları ve coğrafi özellikleri sayesinde birçok tarım ürününün yetiştirilebildiği ve hayvancılığın yapılabildiği bir ortama sahiptir. Yeterli sanayi üretimi olmayan genç cumhuriyetin vatandaşlarının ağırlıklı olarak geçim kaynağı tarım ve hayvancılık olmuştur. Ülkemizin sanayileşmesinin ilk hedef sektörü de tarım alanında üretimin artırılması için gerekli alet ve ekipmanların üretilmesi olmuştur. Sanayileşmenin artmasıyla köylerden şehirlere göçler artmış ve özellikle genç nüfusun köylerden ayrılmasıyla tarım iş gücünde önemli kayıplar ortaya çıkmıştır. Şehre göç edenlerin konut ihtiyacı şehir çevresindeki tarım alanlarının daralmasına sebep olmuştur. Şehir nüfusunun artmasıyla oluşan tüketim talebi, istihdam ihtiyaçları da sanayi tesislerinin şehre yakın tarım arazilerinin üzerine kurulmasına sebep olmuştur. Bir yandan artan nüfusa karşı yeterince artırılamayan tarım üretimi tarımsal girdilerin de ithaline sebep olmaya başlamıştır. Tarımsal üretim faaliyetinde çalışan nüfusun ortalama yaşının yükselmesi, özellikle miras yoluyla tarım arazilerinin küçülmesi, bir gün köye dönüleceği düşüncesi ile şehirleşen nüfusun tarım üretiminde bulunmamasına rağmen tarım arazilerini işletmeksizin elinde bulundurması, modern tarım tekniklerinin uygulanamaması, motorlu tarım araçlarının işletme büyüklükleri itibariyle sahipliğinin rasyonel olmaması, pazarlama olanaklarının kısıtlılığı, potansiyel pazara erişme amacıyla aracı kullanma gereklilikleri gibi birçok teknik, sosyal, ekonomik, yapısal ve hukuki sorunlar tarım sektöründe sorunları bütünlükçü olarak çözmeyi zorunlu kılmaktadır. Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ile lisanslı depolar kurulmuş ve önemli devlet destekleri sağlanmıştır. Getirilen yeni çözüm önerilerinin sorunları çözmedeki etkinliklerinin tespit edilmesi, doğru uygulamaların güçlendirilmesi, verimsiz olanların ise düzeltilmesi için önemlidir. Bu çalışma ile lisanslı depolar ile amaçlanan hedeflere ulaşmada etkinliğin Türkiye Ürün İhtisas Borsasında işlem gören elektronik ürün senedi verileri kullanılarak değerlendirilmesi yapılmaktadır.    

Anahtar Kelimeler: Lisanslı Depo, Elektronik Ürün Sertifikası, Tarım, Vergi Teşviki, Fındık

The Use of Electronic Product Certificate in Solving the Problems of the Agricultural Sector and the Effect of Tax Incentive Elements, Use of ELPC in the Hazelnut Market

Abstract

Because of to its different climatic conditions and geographical features, our country has an environment where many agricultural and animal foods can be produced. The main source of livelihood of the citizens of the young Turkish republic, which did not have sufficient industrial production, was agriculture and animal husbandry. The first target sector of our country’s industrialization has been the production of tools and equipment necessary to increase production in the field of agriculture. Migration from villages to cities has increased with the increase of industrialization and significant losses have occurred in the agricultural workforce, especially with the departure of the young population from the villages. The housing need of those who migrated to the city caused the shrinkage of agricultural areas around the city. Consumption demand and employment needs created by the increase in the city population have also caused the establishment of industrial facilities on agricultural lands close to the city. On the one hand, agricultural production, which could not be increased enough against the increasing population, started to cause the import of agricultural inputs. Licensed warehouses were established with the Agricultural Products Licensed Warehousing Law and significant government support was provided. It is important to determine the effectiveness of the new solution proposals in solving the problems, to strengthen the right practices, and to correct the inefficient ones. With this study, the efficiency of achieving the intended goals with licensed warehouses is evaluated by using electronic product certificate data traded in the Turkish Mercantile Exchange.

Keywords: Licensed Warehouse, Electronic Product Certificate, Agriculture, Tax Incentive, Hazelnut

EXTENDED ABSTRACT

Although Turkey is defined as an agricultural country, it is observed that the population employed in agriculture and the lands used for agricultural purposes decrease every year. Small-scale family businesses still dominate Turkey’s agriculture. Considering the climate and soil conditions of our country, despite the employment capability in agriculture, which has a high production potential, moving away from agriculture both reduces the production potential and causes the need for more infrastructure, security and housing in the cities and increases public expenditures. One of the phenomena that cause the decrease in production is the applications of inheritance law. As can be understood from the statistical data, the small size of the agricultural enterprises causes insufficient income and the young population to turn to the industry and service sector. The concept of solving the problems of agriculture should not be limited to the existing technical, economic, social, structural and legal problems, but also the production potential of agriculture and the aim of increasing the economic opportunities of those working in agricultural production should be evaluated within the concept of problem. With the Agricultural Products Licensed Warehousing Law No. 5300, it is aimed to bring serious benefits to our country in terms of agriculture, trade and economy. In 2005, a licensed warehouse, which is a special public store form for agricultural products, was defined. In 2017, with the Regulation on the Establishment, Activity, Operation and Audit Procedures and Principles of the Product Specialized Exchange, the legal infrastructure of the exchanges where Electronic Product Certificates (ELPC) will be traded was regulated. With the Law No. 5904 on Income Tax Law and Amending Some Laws, tax incentives were also provided within the scope of storage and trade of agricultural products using Licensed Warehousing. Many technical, social, economic, structural and legal problems; as the increase in the average age of the population working in agricultural production, shrinkage of agricultural lands, especially through inheritance, keeping agricultural lands of urbanized villagers with the thought that one day they will return to the village, despite they are not in agricultural production, the inability to apply modern agricultural techniques, irrationality of ownership of motorized agricultural vehicles in terms of business sizes, limited marketing opportunities and requirements to use the intermediary in order to reach the potential market; make it necessary to solve the problems in the agricultural sector in an integrated manner. We can summarize the Government incentives for licensed warehousing in Turkey, as, Exemption from income and corporate tax of gains arising from the change of hands of ELPC, value added tax (VAT) exemption in the first delivery of products to licensed warehouses and trading in the stock market, contracts and product bills made between the licensed warehouse and the depositor are exempt from stamp tax, licensed warehouse rental support, transport support of the product to the licensed warehouse, discounted credit support to licensed warehouses. Electronic product certificates, which are issued against the products delivered to the licensed warehouse, which are subject to the provisions of the Turkish Commercial Code regarding receipts, are traded in the Turkish Mercantile Exchange (TMEX). In our research, a descriptive model, one of the quantitative research models, was used on the electronic product bills traded in the Turkish Product Specialization Exchange in order to demonstrate the effectiveness of the policies created to solve some problems in the field of agriculture with the incentives provided in both the Agricultural Products Licensed Warehousing Law and the tax legislation.

GİRİŞ

Türkiye bir tarım ülkesi olarak tanımlanmasına karşın tarımda istihdam edilen nüfus ve tarım amaçlı kullanılan arazilerde her geçen yıl azalma gözlemlenmektedir. Türkiye tarımına hala küçük ölçekli aile işletmeleri hakim durumdadır (Yenal ve Birdal Kavaklı, 2015:1). 2016 yılına ilişkin olarak TÜİK tarafından yayınlanan Tarımsal İşletme Yapı Araştırması sonuçlarına göre Tarımsal işletmeler, %25,9 ile 20-49 dekar işletme büyüklük grubunda yoğunlaşmıştır.Tarımsal işletmelerin %80,7’si 100 dekardan küçük işletme büyüklük gruplarında yer almaktadır. Bu işletmelerin tasarrufunda bulundurduğu arazi ise toplam arazinin %29,1’ini oluşturmaktadır (TÜİK, 2018). Tarım alanında istihdam edilen sayılarında da azalma görülmektedir (TZOB, 2019:26). TÜİK’in İstatistiklerle Gençlik 2021 araştırmasında 2020 yılı için tarım sektöründe istihdam edilen gençlerin oranı %17,6 iken 2021 yılında bu oran %17,2’ye gerilemiştir. Bu gerilemenin temel sebebi olarak çalışan yoksulluğunun tarımda daha belirginleşmiş olması (Erdoğan ve Kutlu, 2014:77) söylenebilir. Genel olarak, kırsal alanların itici ve kentsel alanların çekici şartlarına bağlı olarak gelişen iç göç hareketleri, gelinen yerlerin boşalmasının yanında, gidilen yerlerde başta işsizlik olmak üzere, konut sıkıntısı, gecekondulaşma, çevrenin ve tarihi yapının tahribatı, sosyal çatışmalar, kapkaç ve hırsızlık gibi birçok sosyo-ekonomik sorunu da beraberinde getirmiştir (Öztürk ve Altuntepe, 2008:1621). Ülkemizin iklim ve toprak koşulları dikkate alındığında yüksek üretim potansiyeli olan tarımda istihdam kabiliyetine rağmen tarımdan uzaklaşma hem üretim potansiyelini düşürmekte hem de şehirlerde daha fazla altyapı, güvenlik ve barınma ihtiyacına sebep olarak kamu harcamalarının da artmasına sebep olmaktadır.

İstatistikleri incelediğimizde dikkati çeken önemli bir nokta ise 2020 yılında genç erkeklerde tarım sektöründeki istihdam oranı %15,3 iken, genç kadınlarda bu oranın %22,8 olarak gerçekleşmesidir (TÜİK, 2022). Türkiye’de tarımla uğraşan ailelerde yapılacak işler konusunda erkek ve kadın açısından geleneklere dayalı iş bölümünde erkekler genellikle sadece tarımsal işlerin bir kısmını yaparken, kadınlar hem yeniden üretim hem de ailenin yaşamının sürdürülmesi için gerekli tüm ihtiyaçları karşılamaya yönelik faaliyetleri de gerçekleştirirler (Esin ve Özlap, 2013:95-96). Özellikle tarım sektörünün teknolojik olanaklarla birlikte daha az emek yoğun hale getirilmesinin geleneksel olarak tarımda daha yetenekli olan kadın istihdamının artırılmasında da önemli fırsatlar ortaya koyabilir.

Tarımsal sorunlar daha çok üreticilerin emeklerinin karşılığı alamaması ya da tarımsal üretimi sürdürecek kadar meta üretememesi bağlamında ele alınmaktadır (Özkan, 2016:419). Üretimin azalmasına sebebiyet veren olgulardan birisi miras hukuku uygulamalarıdır. Toprakların miras yoluyla nesiller devam ettikçe sürekli bölünmesi sorunu büyütmüş ve işletme büyüklüklerini küçültmüştür (Ünal, 1990:107). Ortaya çıkan bu sorunun en azından büyümesini engellemek bakımından çıkartılan Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu (RG:19.07.2005-25880) ile asgari tarımsal arazi ve yeter gelirli tarımsal arazi büyüklüklerinin belirlenmesi ve bölünmelerinin önlenmesi amaçlanmıştır. İstatistiki verilerden de görüleceği üzere tarımsal işletmelerin küçüklüğü, yeterli gelir elde edilememesi ve genç nüfusun daha fazla sanayi ve hizmet sektörüne yönelmesine sebep olmaktadır.

Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu ile Maliklerin eski, parçalı arazileri karşılığında onlara yeni ve daha düzgün biçimli arazilerin verilmesi ve bunun idare tarafından istenildiği takdirde zorunlu şekilde yapılabilmesi, söz konusu ilişkinin zorunlu bir mal değişim ilişkisi olduğunu göstermektedir (Uyumaz ve İlhan, 2018:903). Ancak veriler incelendiğinde tarımsal işletmelerin %87,7’sinin 100 dekardan küçük olduğu ve bunların arazi parça büyüklük ortalamalarının 1.6 ila 9,4 arasında değiştiği görülmektedir. Diğer taraftan büyük işletmelerde arazi parça büyüklüğü büyümekle beraber arazi parça sayısı da artmaktadır. Parçalı araziler de üretimi olumsuz etkilemektedir. 1000 dekardan fazla işletme büyüklüğüne sahip tarım işletmelerinde ortalama arazi parça büyüklüğü 60,3 dekardır. Bu da ortalama parça sayısını yaklaşık 37’ye çıkarmaktadır (TÜİK, 2018). Kırsal Alanda Genç Çiftçilerin Sorunları ve Beklentileri üzerine Niğde ilinde yapılan bir çalışmaya göre, genç çiftçilerin ailelerin geçimlerinin zorluğundan ve sahip oldukları gelir düzeyinin düşüklüğü, ek gelir getirici faaliyetlere yönelememe, uygun finansman imkânlarına erişememe gibi öncelikli sorunları olduğu gözlemlenmiştir (Berk ve Armağan, 2019:62).

Küçük üreticilerin diğer önemli bir sorunu da lojistik faaliyetlerle ilgili kritik ölçeğe ulaşamamaları ve bu nedenle bu üretici grubunda yetersiz paketleme ve depolama, kısıtlı taşıma kanalları, verimli olmayan taşıma faaliyetleri gibi sorunlar yaşanmakta olmalarıdır (Tektaş ve Tanyaş, 2020:24). Lojistik faaliyetlerinde ürünlerin üreticiden taşınarak saklanması, korunması ve devamında dağıtım noktalarına taşınmasına kadar depolar hayati bir rol oynamaktadır (Doğan ve Derici, 2019:612). Bu ihtiyacı gidermek bakımından lojistik köylerin kurulması ülkeler için stratejik bir yatırım seçeneğidir (Keleş ve Pekkaya, 2021:30). Tarımsal üretimin en önemli konusu pazarının bulunmasıdır, bu nedenle tarımsal ürün piyasalarında faaliyet gösteren işletmelerin rekabet üstünlüğü elde edebilmesinin en önemli yolu, tarımsal mamullerin kalitesine göre sınıflandırabileceği ve fiyattaki dalgalanmaların önlenmesinin sağlanacağı uluslararası standartlara uygun stoklama işleminin yapıldığı alanların oluşturulmasıdır (Memiş ve Keskin, 2016:630-631).

Tarıma ilişkin sorunların çözümünü sadece tarımın içinde aramak, bizi etkili ve kalıcı çözümlere yaklaştırmayacaktır (TTGV, 2021:60). Devlet Planlama Teşkilatının 1977 yılında tarım sektörüne hizmet götüren örgütlerde daha çok ürünler esas alındığı, çiftçinin ve işletmelerinin örgütlenmelerini ve rasyonel çalışmalarını hedef alan fonksiyonel esaslar üzerine oturtulmuş bir yapı geliştirilemediği (DPT,1977, İdari ve Hukuki Sorunlar Bölümü:2) yönündeki sorun tespitinin günümüzde de devam ettiği gözlemlenmektedir. Türkiye’nin hem tarihsel hem de günümüz kırsal kalkınma politikaları incelendiğinde, bu politikaların, dünyada o dönemdeki etkin kalkınma ve kırsal kalkınma paradigması ve yaklaşımlarıyla ve azgelişmiş ülkelerin genel olarak uyguladığı ulusal makroekonomik politikalarla paralel olarak oluşturulduğu görülmektedir (Furat, 2013:606). Tarımın sorunlarının çözülmesi kavramını sadece mevcut teknik, iktisadi, sosyal, yapısal ve hukuki sorunlarla sınırlı tutmamak ayrıca tarımın gerek üretim potansiyeli gerekse tarım üretiminde çalışanların ekonomik olanaklarını artırma gayesini de sorun kavramı içerisinde değerlendirmek gerekir.

Umumî Mağazalar Kanunu 1982 yılından beridir yürürlükte olmasına rağmen; geleneksel standart dışı depolama alışkanlığından vazgeçilememesi, malları kolayca ve masrafsız devretme imkânı veren makbuz senedi ve varant kullanımının yaygınlaştırılamaması gibi nedenlerle anılan Kanunun amacına ulaşılamamış, dolayısıyla da dünya ekonomisindeki gelişmelere paralel olarak lisanslı depoculuk sistemi kurulamamıştır (TBMM, Kanun Genel Gerekçesi). 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu (RG: 17.02.2005- 25730) ile ülkemiz tarım, ticaret ve ekonomi açısından ciddi faydalar getirmesi hedeflenerek 2005 yılında tarım ürünlerine özel umumi mağaza formu olan lisanslı depo tanımlaması yapılmıştır. 2017 yılında Ürün İhtisas Borsasının Kuruluş, Faaliyet, İşleyiş ve Denetim Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (RG: 10.08.2017- 30150) ile Elektronik Ürün Senetlerinin işlem göreceği borsaların hukuki altyapısı düzenlenmiştir. 5904 sayılı Gelir Vergisi Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun (RG: 03.07.2009 – 27277) ile Lisanslı Depoculuk kullanılarak yapılan tarımsal ürün depolaması ve ticareti kapsamında vergi teşvikleri de sağlanmıştır.

Türkiye’de lisanslı depoculuk ile ilgili sağlanan devlet teşvikleri

Olarak özetlenebilir (Sazal, 2017:1154).

Türk Ticaret Kanunu’nun makbuz senedine ilişkin hükümlerine tabi olan lisanslı depoya teslim edilen ürünler karşılığında düzenlenen ürün senetlerinden elektronik ürün senetleri Türkiye ürün İhtisas Borsasında işlem görmektedir. Araştırmamızda gerek Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu gerekse vergi mevzuatında sağlanan teşviklerle tarım alanında bir kısım sorunları çözme amacıyla oluşturulan politikaların etkinliğinin ortaya konulabilmesi bakımından Türkiye Ürün İhtisas Borsasında işlem gören elektronik ürün senetleri işlem verileri üzerinden niceliksel araştırma modellerinden betimsel model kullanılmıştır.

1.     Kısıtlamalar

Yapılan değerlendirmeye esas alınan kayıtlar Türkiye Ürün İhtisas Borsasının resmi internet sitesinde yer alan veri ve bilgilerden derlenmiştir. Değerlendirmeye esas olmak üzere elektronik ürün senedi (ELÜS) odaklı ek veri tabanı da bu kayıtlar esas alınarak oluşturulmuştur. Veri tabanları yayınlanan bültenlerin el ile birleştirilmesinden oluşturulmuş olduğundan değerlendirmelerimizde hatalar müstesnadır.

Veriler 01.09.2021 tarihinde derlendiğinden değerlendirmeye esas alınan son 1 yıl 01.09.2020-31.08.2021 tarihleri olarak belirlenmiştir. Lisanslı depoda ürünler 24 aya kadar kalabildiğinden inceleme döneminde 2019, 2020 ve 2021 hasat ürünlerin yer aldığı görülmüştür. Bu nedenle değerlendirmede ilgili ürünlerin 2019 ve 2020 rekolteleri dikkate alınmıştır. 2021 hasat döneminin tamamlanmamış olması ve bu konuya ilişkin açıklanan istatistik bulunmaması nedeniyle incelemede dikkate alınmamıştır. Bültende yer alan İşlem sayılarına ilişkin detaylara açık kaynaklardan erişilemediğinden değerlendirmede İşlem sayısı olarak TÜRİB bültenlerindeki bilgi satırları bir işlem olarak dikkate alınmıştır. Anlaşmalı satışlarda sadece ağırlık bilgisine yer verildiğinden fiyatlar seans ve TMO alımları üzerinden derlenmiştir.

2.     İncelemeler

2.1.          Genel Olarak ELÜS Kullanımı

2.1.1.      Lisanslı Depolama Kapasitesi ve Kullanımı

Lisans almış 148 lisanslı deponun 12.944.420 ton kuruluş kapasitesine karşılık 7.935.507 ton faaliyet izni bulunmaktadır. İnceleme döneminde ELÜS’e konu ürünlerin toplam ağırlığı 6.459.696 ton olmuştur. ELÜS işlemler bakımından mevcut kapasitenin %81,40’ı kullanılmıştır. (Kaynak: Ticaret Bakanlığı-TÜRİB). Lisanslı depolar fiili kapasiteleri bakımından hububat üretiminin %19,52’sini karşılamaktadır. Süt ürünleri ve kuru üzüm için lisanslı depo yoktur. Diğer ürünler bakımından ise fiili kapasite %2’nin altındadır.

Tablo 1 Lisanslı Depolama Kapasitesi ve Kullanımı

ÜRÜNKuruluş İzniFaal. İzniELÜSELÜS Kapasite2020 ÜretimFiili Depo /Üretim
Hububat16.496.9207.864.7576.459.07182,13%40.298.16819,52%
Pamuk137.00037.000260,07%1.773.6462,09%
Zeytin-Zeytinyağı17.50013.500250,18%1.316.6261,03%
Fındık17.00013.2502692,03%665.0001,99%
Antep Fıstığı7.0002.0001869,32%296.3760,67%
Süt Ürünleri7.000
Kuru Kayısı6.0005.0001202,40%833.3980,60%
Kuru Üzüm5.000
Toplam16.693.4207.935.5076.459.69681,40%45.183.21417,56%

2.1.2.      ELÜS ile Yapılan İşlemler

İnceleme döneminde 16 farklı ürün ELÜS ile 11.197 farklı işleme konu edilmiştir. İşlem sayısı olarak TÜRİB bültenlerinde yer alan satır sayısı dikkate alınmıştır. Buna göre bu işlemlerin 5.450’si anlaşmalı olarak, 4.940’ı seans işlemlerinde, 807’si ise Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) ile gerçekleştirilmiştir. İşlemlerin yarısından fazlası buğdayda gerçekleşirken bunu sırası ile arpa, mısır ve nohut takip etmiştir. Çeltik, fasulye, kuru kayısı, soya, tritikale ve zeytinde hiçbir seans işlemi gerçekleşmezken pamuk ve yulafta sadece 1 adet işlem gerçekleşmiştir.

Tablo 2 ELÜS ile Yapılan İşlemler

ÜrünAnlaşmalıSeansTMOGenel Toplam
Buğday3.2112.8343076.352
Arpa9801.0412472.268
Mısır9579471282.032
Nohut1018042223
Ayçiçeği81889
Çeltik462066
Fındık23113064
Kuru kayısı3333
Soya2424
Antep fıstığı111021
Çavdar9716
Zeytin44
Yulaf112
Fasulye11
Pamuk11
Tritikale11
Genel Toplam5.4504.94080711.197

Şekil 2 ELÜS İşlemleri

2.1.3.      ELÜS Kullanım Yöntemleri

İşlem sayısı dikkate alındığında ELÜS ile temsil edilen ürünlerin %49’u borsa dışında gerçekleşirken %7 TMO alımlarından oluşmaktadır. Borsa seansında işlem görenler ise %44’lük bir kısmı oluşturmaktadır. TMO alımları ile anlaşmalı işlemler tek bir işlemle gerçekleştirilmiş olduğundan, işleme konu miktara göre seansta işlem payı yükselmektedir.

Tablo 3 ELÜS Kullanım Yöntemleri

İşlem Sayısı (bülten satır)
AnlaşmalıSeansTMO
5.4504.940807

Şekil 3 ELÜS Kullanım Yöntemleri

2.1.4.      ELÜS ile Gerçekleştirilen İşlem Hacimleri

İşlem miktarı dikkate alındığında ELÜS ile temsil edilen ürünlerin %69’u borsa dışında gerçekleşirken %9 TMO alımlarından oluşmaktadır. Borsa seansında işlem görenler ise %22’lik bir kısmı oluşturmaktadır.

Tablo 4 ELÜS ile Gerçekleştirilen İşlem Hacimleri

İşlem Miktarı (Ton)
AnlaşmalıSeansTMO
4.438.652,711.405.409,13615.634,31

Şekil 4 ELÜS ile Gerçekleştirilen İşlem Hacimleri

2.1.5.      Tarım Ürünlerinde ELÜS Kullanımı

İnceleme döneminde toplam 1.907 adet ELÜS işleme konu edilmiştir. ELÜS’lerin 152’si 2019 yılında, 1.007’si 2020 yılında, 748’i ise 2021 yılında ihraç edilmiştir. ELÜS’lerin %62’sine karşılık 1.188 adedi buğday için düzenlenmiştir. Sırası ile %16’sına karşılık 307 adedi arpa için %11’ine karşılık 216 adedi mısır için düzenlenmiştir. Geriye kalan 196 adet ELÜS ise diğer 13 ürün için düzenlenmiştir.

Tablo 5 Tarım Ürünlerinde ELÜS Kullanımı

ELÜS İHRAÇ201920202021Toplam
Buğday435785671.188
Arpa42149116307
Mısır4814127216
Nohut9261853
Ayçiçeği42749
Çeltik81624
Fındık13821
Kuru kayısı1616
Antep fıstığı1515
Soya55
Çavdar1214
Zeytin44
Yulaf22
Fasulye11
Pamuk11
Tritikale11
Genel Toplam1521.0077481.907

2.1.6.      Yıllık Üretime Göre ELÜS Potansiyel Kullanımı

Lisanslı depoculuk hizmeti verilen 16 üründe ulusal üretim 2019 yılında toplam 43 milyon ton, 2020 yılında 45 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (Kaynak: TÜİK). Bu ürünlerden inceleme döneminde ELÜS’e konu toplam işlem ağırlığı 6,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Mısır üretiminin neredeyse yarısı ürün senedi ile el değiştirmiştir.

Tablo 6 Yıllık Üretime Göre ELÜS Potansiyel Kullanımı

Ton2019ELÜS (son 1 yıl)2020Oran (2020)
Mısır6.000.0003.178.8546.500.00048,905%
Buğday19.000.0002.280.22520.500.00011,123%
Arpa7.600.000875.7888.300.00010,552%
Nohut630.00043.459630.0006,898%
Ayçiçeği2.100.00032.5272.067.0041,574%
Çeltik1.000.00030.618980.0003,124%
Soya155.00015.360155.2259,895%
Çavdar310.0001.292295.6810,437%
Yulaf265.000507314.5280,161%
Tritikale215.090300276.2120,109%
Fındık776.046269665.0000,040%
Antep fıstığı85.000187296.3760,063%
Fasulye225.000146279.5180,052%
Kuru kayısı886.606121833.3980,015%
Pamuk2.200.000261.773.6460,001%
Zeytin1.525.000251.316.6260,002%
Genel Toplam42.972.7426.459.69745.183.21414,297%

2.1.7.      Borsa Seans İşlemlerinde ELÜS Potansiyel Kullanımı

2020 yılı üretimi dikkate alındığında ELÜS işlemlerine konu 16 üründe borsa seansında 1,4 milyon ton işlem hacmi gerçekleşmiştir. Bu ürünlerin 2020 yılı üretimi dikkate alındığında işlem potansiyelinin sadece %3,11’i borsa seansında işlem görmüştür. Üretim miktarına göre mısır %10,04 ile işlem potansiyeli en yüksek ürün olarak ortaya çıkmıştır. Bunun yanında çeltik, fasulye, kuru kayısı, soya ve tritikalede seans işlemi gerçekleşmemiştir.

Tablo 7 Borsa Seans İşlemlerinde ELÜS Potansiyel Kullanımı

TonSeans (son 1 yıl)2020Oran
Mısır652.2936.500.00010,04%
Arpa263.5178.300.0003,17%
Buğday487.01820.500.0002,38%
Nohut1.402630.0000,22%
Çavdar485295.6810,16%
Ayçiçeği5472.067.0040,03%
Yulaf76314.5280,02%
Antep fıstığı30296.3760,01%
Çeltik0980.0000,00%
Fasulye0279.5180,00%
Fındık19665.0000,00%
Kuru kayısı0833.3980,00%
Pamuk261.773.6460,00%
Soya0155.2250,00%
Tritikale0276.2120,00%
Zeytin01.316.6260,00%
Genel Toplam1.405.41045.183.2143,11%

2.1.8.      Hasat Dönemlerine göre ELÜS İşlem Sayıları

ELÜS’te düzenlenen ürünlerin hasat edildikleri yılda lisanslı depoya verildiği varsayımından hareketle ürünlerin 1 yıldan daha kısa süre içerisinde lisanslı depolardan çekildiği anlaşılmaktadır. 2019 yılı hasadı ürünlerinin inceleme döneminde işlem sayılarının hızla azaldığı ve 2021 Ağustos ayı itibariyle artık işlem görmediği görülmektedir. 2020 yılı hasadında da Mart 2021 döneminden itibaren hızla azaldığını buna karşın 2021 hasadına konu ELÜS’lerde ise işlemin Ağustos ayında hızla yükseldiği ve yükselme eğiliminde de devam ettiği görülmektedir. ELÜS’e konu ürünlerin belirli ömürlü olması ELÜS piyasasında uzun vadeli manipülasyon olanağını ortadan kaldırmaktadır. Manipülatif amaçla değer yükseltimi yapılsa bile üreticinin sürekli yeni ürün hasat etmesi artan fiyatlardan üreticinin yararlanabilme olanağını güçlendirmektedir.

Tablo 8 Hasat Dönemlerine göre ELÜS İşlem Sayıları

İşlem Sayısı/Dönem201920202021Genel Toplam
2020-0953885938
2020-10549591.013
2020-1144892936
2020-1231749780
2021-143790833
2021-2487581807
2021-3928882982
2021-4728491922
2021-54973629814
2021-619518255792
2021-7102348491.093
2021-82611.0261.287
Genel Toplam5158.5192.16311.197

Şekil 5 Hasat Dönemlerine göre ELÜS İşlem Sayıları

2.1.9.      Hasat Dönemlerine göre ELÜS İşlem Hacmi

Ağırlık bazında işlem hacimlerine baktığımızda inceleme döneminin ağırlıklı etkin olduğu 2020 hasatlarında en çok işlemin Ekim ayında gerçekleşmiş olduğunu gözlemleyebiliyoruz. İlgili yılın hasadının takip eden Ağustos ayına kadar hızla azaldığı devamında ise tamamen işlemden kalktığı görülmektedir. Nitekim mevzuat gereğince de lisanslı depolarda maksimum saklama süresinin 24 ay olduğunu da göz önüne almak gerekmektedir.

Tablo 9 Hasat Dönemlerine göre ELÜS İşlem Hacmi

Dönem/Kg201920202021Genel Toplam
2020-0916.495.726614.192.017630.687.743
2020-1016.995.3321.017.913.6151.034.908.947
2020-1112.217.247577.731.576589.948.823
2020-127.777.567372.070.442379.848.009
2021-111.854.828349.383.012361.237.840
2021-217.555.413426.643.849535.653444.734.915
2021-348.979.465486.239.444531.220535.750.129
2021-442.998.443474.844.566127.246517.970.255
2021-520.540.735436.637.54520.600.980477.779.260
2021-610.325.034284.560.815166.546.944461.432.793
2021-71.204.45892.442.895383.024.262476.671.615
2021-858.478.587490.247.237548.725.824
Genel Toplam206.944.2485.191.138.3631.061.613.5426.459.696.153

Şekil 6 Hasat Dönemlerine göre ELÜS İşlem Hacmi

2.1.10.   Ortalama ELÜS İşlem Büyüklüğü

İşlem sayısıyla işlem kilogramını karşılaştırdığımız zaman Ekim ayında işlem başı ortalama kontrat büyüklüğünün arttığını görmekteyiz. Dolayısıyla tarım sektöründe en yüksek hareketliliğin Eylül, Ekim ve Kasım aylarında görüldüğü, Şubat’ta sonra tekrar bir hareketlenme olduğu ve bunun Haziran ayına kadar devam ettiği anlaşılmaktadır.

Tablo 10 Ortalama ELÜS İşlem Büyüklüğü

Birim İşlem Büyüklüğü/Dönem201920202021Ortalama (Ton)
2020-09311694672
2020-103151.0611.022
2020-11278648630
2020-12251497487
2021-1276442434
2021-2366563536551
2021-3532548266546
2021-4597559127562
2021-5419593710587
2021-6543549653583
2021-7120395451436
2021-8224478426

Şekil 7 Ortalama ELÜS İşlem Büyüklüğü

2.1.11.   En Çok ELÜS İhraç Eden LİDAŞ

38 farklı ilde faaliyet gösteren 158 lisanslı depoda inceleme döneminde 1.907 adet ELÜS üzerinden işlem yapılmıştır. Kainat Tarım’ın ihraç ettiği 101 ELÜS inceleme döneminde işleme konu olmuştur. İşlem gören ELÜS sayısı bakımından 99 ELÜS ile TMO-TOBB, 97 ELÜS ile Mysilo Tarım en çok işleme konu ELÜS ihraç eden lisanslı depolar olmuşlardır.

Tablo 11 En Çok ELÜS İhraç Eden LİDAŞ

LİDAŞELÜSİşlem Miktarı [KG] Toplamı
Kainat Tarım101279.805.330
Tmo-TOBB99177.251.684
Mysilo Tarım97216.465.330
Tk Tarım73189.734.845
Anadolu Selçuklu65211.157.788
Altınbilek Tarım47106.952.108
Kayseri Şeker4088.739.853
Toprak Tarım39275.371.039
Ulidaş Tarım37105.635.196
Polat Agro3161.714.819

2.1.12.   ELÜS Üzerinden En Çok İşlem Yapan LİDAŞ

İşleme konu ürün ağırlığı bakımından 280 bin ton ile Kainat Tarım, 275 bin ton ile Toprak Tarım, 216 bin ton Mysilo Tarım en çok işlem yapan lisanslı depo olmuştur.

Tablo 12 ELÜS Üzerinden En Çok İşlem Yapan LİDAŞ

LİDAŞELÜSİşlem Miktarı [KG] Toplamı
Kainat Tarım101279.805.330
Toprak Tarım39275.371.039
Mysilo Tarım97216.465.330
Anadolu Selçuklu65211.157.788
TK Tarım73189.734.845
Sandıkçı Tarım11185.573.826
TMO-TOBB99177.251.684
AVS Agro11150.434.712
Rana Farm13133.294.720
Tekin Lidaş19130.240.924

2.1.13.   En Verimli Çalışan LİDAŞ

ELÜS verileri üzerinden lisans kapasitesine göre yapılan işlemlerde en yüksek verimliliğe %378,83 ile Küçüker İnçler ulaşmıştır, bunu Rana Farm ve Yusuf Zengin izlemiştir.

Tablo 13 En Verimli Çalışan LİDAŞ

LİDAŞKuruluş kap.Lisans kapasitesiİşlem miktarı (kg)Verimlilik
Küçüker İnçler40.00020.00075.765.010378,83%
Rana Farm43.00043.000133.294.720309,99%
Yusuf Zengin70.00040.500123.158.727304,10%
Larende70.00040.400106.673.540264,04%
Sandıkçı170.00073.400185.573.826252,83%
Rekolte20.00020.00047.397.242236,99%
Akgüller33.80032.00072.258.710225,81%
Atarlar70.00054.150120.066.993221,73%
100150.00029.25063.093.700215,70%
Aysan40.00020.00041.474.630207,37%

2.1.14.   İl Bazında ELÜS İhracı

İl bazında bakıldığında Konya 443 ELÜS ihracı ile en fazla ELÜS ihraç eden il olmuştur. 198 ELÜS ile Ankara 192 ELÜS ile Aksaray en fazla ELÜS ihraç eden diğer iller olmuştur.

Tablo 14 İl Bazında ELÜS İhracı

İLELÜSİşlem Miktarı [KG] Toplamı
Konya4431.579.076.601
Ankara198384.575.466
Aksaray192644.492.258
Kayseri128187.963.178
Yozgat89208.897.397
Adana88780.522.582
Edirne65127.531.730
Karaman62515.339.299
Diyarbakır57341.598.894
Gaziantep50138.273.289

2.1.15.   İl Bazında ELÜS İle Yapılan İşlem Hacmi

İşlem ağırlığı bakımından 1.579 bin ton ürün ile Konya en fazla ürün değişimi yapılan il olmuştur. 780 bin ton ile Adana ve 644 bin ton ile Aksaray illeri en fazla ELÜS ile ürün değişimi yapılan yerler olmuştur.

Tablo 15 İl Bazında ELÜS İle Yapılan İşlem Hacmi

İLELÜSİşlem Miktarı [KG] Toplamı
Konya4431.579.076.601
Adana88780.522.582
Aksaray192644.492.258
Karaman62515.339.299
Ankara198384.575.466
Diyarbakır57341.598.894
Yozgat89208.897.397
Kayseri128187.963.178
Kahramanmaraş45167.582.423
Şanlıurfa32167.427.059

2.1.16.   ELÜS İle İşleme Konu Ürünlerde Fiyat Değişimleri

Tüm yılda işlem gören ürünler bakımından ürün değişimi dikkate alındığında ELÜS işlem yoğunluğu olan ürünlerde fiyatların artmış olduğunu görmekteyiz. Anlaşmalı devirlere ilişkin fiyat bilgisi bulunmadığından ortalamalar TMO alımları ile seans işlemleri üzerinden değerlendirilmiştir. ELÜS’ün piyasa fiyatlarına olan etkisini değerlendirebilmek bakımından buğday ve mısır ürünlerinin global değerlerine de yer verilmiştir. Global veriler inceleme dönemine uygun olarak gün bazında yıllık olarak derlenmiş, ilgili günde birim fiyat kileden kilograma çevrilmiş, TCMB efektif döviz satış kurundan ilgili günde Türk Lirasına çevrilerek aylık  kg/TL ortalamalar bulunmuştur. Global veriler macrotrends.net adresinden derlenmiştir.

2.1.16.1.        Arpa

ELÜS üzerinden yapılan alım satımlarda Eylül 2020-Ağustos 2021 döneminde arpa fiyatlarında %75,45 değişim ortaya çıkmıştır. Bu dönemde 307 farklı ELÜS’te 2.268 işlemde 876 bin ton alım satıma konu olmuştur. Eski ve yeni hasatların belirli bir süre fiyatlarının eşit olduğu ancak 6 aydan sonra eski hasadın daha sınırlı artış gösterdiği izlenebilmektedir. 2021 yeni mahsul hasadı ile fiyatlar %25 yükselmiştir.

Tablo 16 Arpa İşlemleri

Ortalama201920202021Ortalama
ARPAİşlemTLİşlemTLİşlemTLİşlemTL
2020-09151,361781,371931,36
2020-10241,561961,542201,54
2020-11131,661581,661711,66
2020-12161,531601,571761,57
2021-1251,532021,602271,59
2021-2281,581811,632091,62
2021-3361,592161,622521,61
2021-4231,621861,752091,73
2021-5141,681171,941311,91
2021-6582,54672,501252,52
2021-7192,091512,371702,32
2021-8132,411722,391852,39
Toplam1941,5716841,683902,4022681,75

Şekil 8 Arpa İşlemleri

2.1.16.2.        Buğday

ELÜS üzerinden yapılan alım satımlarda Eylül 2020-Ağustos 2021 döneminde buğday fiyatlarında %41,8 değişim ortaya çıkmıştır. Bu dönemde 1188 farklı ELÜS’te 6.362 işlemde 2.280 bin ton alım satıma konu olmuştur. Eski ve yeni hasatların fiyatlarının eşit olduğu izlenebilmektedir. 2021 yeni mahsul hasadı ile fiyatlarda yükseliş ortaya çıkmıştır. Global piyasa fiyatları ile karşılaştırdığımızda yurt içi fiyatların daha yüksek oluştuğu gözlemlenmektedir. İnceleme döneminde buğdayın önemli miktarda ithalata konu olması, nakliye ve sigorta dahil edildiğinde Türkiye’de elde etme maliyetinin yükselmesi yurtiçi fiyatların global fiyatların üzerinde gerçekleşmesine sebep olduğu değerlendirilmektedir.  

Tablo 17 Buğday İşlemleri

Ortalama201920202021OrtalamaGlobal
BUĞDAYİşlemTLİşlemTLİşlemTLİşlemTLTL
2020-09161,915481,865641,861,76
2020-1092,185332,105422,101,77
2020-11182,335142,245322,241,72
2020-1242,493762,143802,151,53
2021-182,133862,163942,161,79
2021-2102,153842,1212,103952,121,70
2021-3172,114612,0822,094802,081,79
2021-4102,074402,0612,134512,062,01
2021-562,094222,20282,354562,202,16
2021-62822,521872,454692,502,12
2021-7982,546882,427862,442,11
2021-81262,677772,639032,642,27
Toplam982,1345702,1716842,5363522,24 

Şekil 9 Buğday İşlemleri

2.1.16.3.        Mısır

ELÜS üzerinden yapılan alım satımlarda Eylül 2020-Ağustos 2021 döneminde mısır fiyatlarında %75,73 değişim ortaya çıkmıştır. Bu dönemde 218 farklı ELÜS’te 2.032 işlemde 3.179 bin ton alım satıma konu olmuştur. Eski ve yeni hasatların fiyatlarının eşit olduğu izlenebilmektedir. 2021 yeni mahsul hasadı ile fiyatlarda yükseliş ortaya çıkmıştır. Global piyasa fiyatları ile karşılaştırdığımızda yurt içi fiyatların global fiyatlarla paralel bir artış gösterdiği gözlemlenmektedir. Hasat dönemleri itibariyle fiyat farklılıklarının olmadığı gözlemlenmektedir.  

Tablo 18 Mısır İşlemleri

Ortalama201920202021OrtalamaGlobal
MISIRİşlemTLİşlemTLİşlemTLİşlemTLTL
2020-09191,40761,36951,371,89
2020-10151,661681,711831,701,90
2020-11101,781731,771831,771,84
2020-1291,701681,661771,671,64
2021-161,701681,781741,771,91
2021-261,741561,771621,771,82
2021-3311,751661,791971,781,92
2021-4361,821821,902181,882,15
2021-5232,011742,2011,801982,162,31
2021-6192,111622,3811,951822,342,27
2021-772,331102,361172,362,27
2021-81112,41352,441462,412,43
Toplam1811,8218141,96372,3520321,94 

Şekil 10 Mısır İşlemleri

2.1.16.4.        Nohut

ELÜS üzerinden yapılan alım satımlarda Eylül 2020-Ağustos 2021 döneminde nohut fiyatlarında %103,93 değişim ortaya çıkmıştır. Bu dönemde 53 farklı ELÜS’te 223 işlemde 43 bin ton alım satıma konu olmuştur. Eski ve yeni hasatların fiyatlarının eşit olduğu izlenebilmektedir. Yeni hasat dönemi ile birlikte fiyatların ani yükselmiş olduğu görülmektedir.

Tablo 19 Nohut İşlemleri

Ortalama201920202021Ortalama
NOHUTİşlemTLİşlemTLİşlemTLİşlemTL
2020-092223,93243,93
2020-1014,00204,33214,29
2020-11174,57174,57
2020-1213,56134,37144,21
2021-143,70154,11194,00
2021-243,73244,04283,95
2021-373,73274,11344,02
2021-433,95144,52174,38
2021-563,99114,65174,37
2021-625,6825,68
2021-7186,7596,75
2021-818,00208,02218,02
Toplam283,821674,30287,812234,37

Şekil 11 Nohut İşlemleri

2.1.16.5.        Fındık

Dünyanın en büyük üreticilerinin olduğu ve ithalatı olmayan fındık fiyatlarında ELÜS üzerinden yapılan alım satımlarda Eylül 2020-Ağustos 2021 döneminde %18,62 değişim ortaya çıkmıştır. Bu dönemde 21 farklı ELÜS’te 64 işlemde sadece 269 ton fındık alım satıma konu olmuştur. Fiyat artışının Ağustos 2021’de TMO tarafından yapılan destekleme alımından kaynaklandığı görülmektedir. Dönem içerisinde işlem yapılan aylarda ise fiyatın düşme eğiliminde olduğu anlaşılmaktadır. 

Tablo 20 Fındık İşlemleri

Ortalama20202021Ortalama
FINDIKİşlemTLİşlemTLİşlemTL
2020-091223,231223,23
2020-1022
2020-11425,00425,00
2020-12324,01324,01
2021-1125,07125,07
2021-2523,64523,64
2021-3324,21324,21
2021-41223,341223,34
2021-5523,29523,29
2021-644
2021-711
2021-8425,00827,871227,56
Toplam5623,60827,876424,43

Şekil 12 Fındık İşlemleri

2.1.17.   ELÜS İle Yapılan İşlem Hareketliliği

Her bir ELÜS tüm işlemler dikkate alındığında ortalama 5,7 kez işleme konu edilmiştir. En hareketli ELÜS’ler ortalama 9,41 işlemle mısırda gerçekleşmiştir. Bunu 7,39 ile arpa; 5,35 ile buğday izlemiştir.

Tablo 21 ELÜS İle Yapılan İşlem Hareketliliği

ÜRÜNELÜSİŞLEMHareketlilik
Mısır2162.0329,41
Arpa3072.2687,39
Buğday1.1886.3525,35
Soya5244,80
Nohut532234,21
Çavdar4164,00
Fındık21643,05
Çeltik24662,75
Kuru kayısı16332,06
Ayçiçeği49891,82
Antep fıstığı15211,40
Fasulye111,00
Pamuk111,00
Tritikale111,00
Yulaf221,00
Zeytin441,00
Genel Toplam1.90711.1975,87

Şekil 13 ELÜS İle Yapılan İşlem Hareketliliği

2.2.          Fındık Piyasasında ELÜS Kullanımı

2.2.1.      Fındık Lisanslı Depolama Kapasitesi ve Kullanımı

Ticaret Bakanlığı verilerine göre fındık ürününde Tarım Kredi’ye ait TK Tarım Ürünleri LİDAŞ ile Giresun Fındık LİDAŞ’ın lisansları bulunmaktadır. İnceleme döneminde TK LİDAŞ’ın fındık için ihraç ettiği ve işleme konu olmuş ELÜS yoktur. İnceleme döneminde GİFLİDAŞ 269 ton fındık için ELÜS ihraç etmiştir. Toprak Mahsulleri Ofisinin 2020 yılı Fındık Sektörü Raporunda da yer verildiği üzere TÜİK verilerinden ülkemizde üretilen fındık 2019 yılında 776.000 ton ve 2020 yılında 665.000 ton olmuştur. Bu durumda 2020 yılı üretimi dikkate alındığında fındık piyasasının on binde 4’ünün ELÜS’e konu edildiği ve seansta işleme tabi tutulanların ise yüz binde 2,7 seviyesinde olduğu bu nedenle fındık ürün grubunda borsa derinliğinin oluşmadığı görülmektedir.

Tablo 22 Fındık Lisanslı Depolama Kapasitesi ve Kullanımı

 GLD- GİRESUN FINDIK LİDAŞ  
AKuruluş Kapasitesi17.000Ton
BFaaliyet İzni13.250Ton
C2020 Yılı Fındık Üretimi665.000Ton
DELÜS İşlem269Ton
EELÜS Seans18Ton
FYıllık Üretimi karşılama kapasitesi (B/C)1,992%
GELÜS Potansiyel Kullanımı (D/B)2,030%
HYıllık Üretime göre ELÜS İhraç Oranı (D/C)0,040%
IYıllık üretimin borsada işlem gören kısmı (E/C)0,003%

2.2.2.      Fındık ELÜS İhraçları

GİFLİDAŞ’ın ise ihraç etmiş olduğu 21 adet ELÜS inceleme döneminde işleme konu edilmiştir. Verilerde üreticiye ilişkin bilgi derlenememiştir. Lisanslı depolara teslim edilen ürünlerin ELÜS başına ortalama ağırlığı 12.791 kg’dır.

Tablo 23 Fındık ELÜS İhraçları

GİRESUN FINDIK İşlem Miktarı [KG]
ELÜS ISINKALİTE268.603
TRXGLDH12015Fındık Giresun kalite tombul 2.sınıf6.216
TRXGLDH12114Fındık Giresun kalite tombul 2.sınıf495
TRXGLDH22014Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf28.784
TRXGLDH22113Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf1.888
TRXGLDH32013Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf85.636
TRXGLDH32112Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf6.669
TRXGLDH42012Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf67.601
TRXGLDH42111Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf1.184
TRXGLDH42129Fındık Levant kalite tombul 5.sınıf1.387
TRXGLDH52011Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf28.266
TRXGLDH52110Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf916
TRXGLDH52128Fındık Levant kalite tombul 6.sınıf1.783
TRXGLDH62010Fındık Giresun kalite tombul 7.sınıf1.379
TRXGLDH62127Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf1.207
TRXGLDH82018Fındık Levant kalite tombul 1.sınıf2.000
TRXGLDH92017Fındık Levant kalite tombul 2.sınıf201
TRXGLDHA2012Fındık Levant kalite tombul 3.sınıf2.943
TRXGLDHB2011Fındık Levant kalite tombul 4.sınıf15.322
TRXGLDHC2010Fındık Levant kalite tombul 5.sınıf7.345
TRXGLDHD2019Fındık Levant kalite tombul 6.sınıf3.831
TRXGLDHE2018Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf3.550
Ortalama 12.791

2.2.3.      Fındık ELÜS İşlem Tarafları

Son bir yılda 269 ton fındık ELÜS aracılığıyla devredilmiştir. Bunun 135 tonunu TMO almış, 114 tonu anlaşmalı olarak el değiştirmiş, 19 tonu ise seansta işleme konulmuştur.

Tablo 24 Fındık ELÜS İşlem Tarafları

İşlem Miktarı [KG]
FINDIK268.603
Anlaşmalı114.336
Seans18.796
TMO135.471
Genel Toplam268.603

Şekil 14 Fındık ELÜS İşlem Tarafları

Aynı elektronik ürün senedi hem anlaşmalı hem borsada seans işlemlerinde kullanılabildiği gibi TMO’ya satış işlemlerinde de kullanılabilmektedir.

Tablo 25 Fındık ELÜS İşlem Tarafları Detayı

ELÜS İşlem Miktarı [KG]
FINDIK 268.603
Anlaşmalı114.336
TRXGLDH22014Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf10.745
TRXGLDH32013Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf31.508
TRXGLDH42012Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf35.357
TRXGLDH52011Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf21.112
TRXGLDH62010Fındık Giresun kalite tombul 7.sınıf633
TRXGLDH82018Fındık Levant kalite tombul 1.sınıf734
TRXGLDHB2011Fındık Levant kalite tombul 4.sınıf13.534
TRXGLDHE2018Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf713
Seans18.796
TRXGLDH22014Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf1.048
TRXGLDH32013Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf7.065
TRXGLDH42012Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf8.828
TRXGLDH52011Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf1.109
TRXGLDH62010Fındık Giresun kalite tombul 7.sınıf746
TMO135.471
TRXGLDH12015Fındık Giresun kalite tombul 2.sınıf6.216
TRXGLDH12114Fındık Giresun kalite tombul 2.sınıf495
TRXGLDH22014Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf16.991
TRXGLDH22113Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf1.888
TRXGLDH32013Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf47.063
TRXGLDH32112Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf6.669
TRXGLDH42012Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf23.416
TRXGLDH42111Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf1.184
TRXGLDH42129Fındık Levant kalite tombul 5.sınıf1.387
TRXGLDH52011Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf6.045
TRXGLDH52110Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf916
TRXGLDH52128Fındık Levant kalite tombul 6.sınıf1.783
TRXGLDH62127Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf1.207
TRXGLDH82018Fındık Levant kalite tombul 1.sınıf1.266
TRXGLDH92017Fındık Levant kalite tombul 2.sınıf201
TRXGLDHA2012Fındık Levant kalite tombul 3.sınıf2.943
TRXGLDHB2011Fındık Levant kalite tombul 4.sınıf1.788
TRXGLDHC2010Fındık Levant kalite tombul 5.sınıf7.345
TRXGLDHD2019Fındık Levant kalite tombul 6.sınıf3.831
TRXGLDHE2018Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf2.837
Genel Toplam 268.603

2.2.4.      Fındık ELÜS Dönemsel Hareketlilik

İşlemlerin önemli kısmı hasat zamanı olan Ağustos ve Eylül aylarında gerçekleşmiştir. Şubat ve Nisan aylarında da satışlar nispeten yüksek gerçekleşmiştir.

Tablo 26 Fındık ELÜS Dönemsel Hareketlilik-Cins

Dönem/İşlem KGGiresunLevantToplam
2020-0988.20411.40699.610
2020-101.5945972.191
2020-114.5197345.253
2020-122.6822.682
2021-15.4915.491
2021-25.10713.53418.641
2021-34.2144.214
2021-428.4258.80537.230
2021-55.4625.462
2021-611.21711611.333
2021-75.4175.417
2021-866.7024.37771.079
Genel Toplam229.03439.569268.603

Tablo 27 Fındık ELÜS Dönemsel Hareketlilik-Hasat

Dönem/İşlem KG2020 Hasat2021 HasatGenel Toplam
2020-0999.61099.610
2020-102.1912.191
2020-115.2535.253
2020-122.6822.682
2021-15.4915.491
2021-218.64118.641
2021-34.2144.214
2021-437.23037.230
2021-55.4625.462
2021-611.33311.333
2021-75.4175.417
2021-855.55015.52971.079
Genel Toplam253.07415.529268.603

Şekil 15 Fındık ELÜS Dönemsel Hareketlilik-Hasat

Seans işlemleri üzerinden hareketliliği incelediğimizde fındık sezonunda borsa seans işlemleri üzerinden işlem yapılmadığı anlaşılmaktadır. 2021 Ağustos ayında yapılan işlem ise 2020 yani bir önceki yılın hasadına ilişkindir. 2020 Eylül ayındaki alımın da TMO kaynaklı olduğu görülmektedir. Tablo incelendiğinde gerek anlaşmalı olarak gerekse seans işlemlerinde ELÜS kullanımının çok yaygınlaştırılamadığı ortaya çıkmaktadır.

Tablo 28 Fındık ELÜS Aylık Hareketlilik

 AnlaşmalıSeansTMOToplam
Dönem/Hasat202020212020202120202021
2020-0999.61099.610
2020-102.1912.191
2020-113.8281.4255.253
2020-121.3571.3252.682
2021-15.4915.491
2021-215.6351.0481.95818.641
2021-34.2144.214
2021-417.1933.72116.31637.230
2021-53.4042.0585.462
2021-611.33311.333
2021-75.4175.417
2021-853.9781.57215.52971.079
Genel Toplam114.336018.7960119.94215.529268.603

Şekil 16 Seans İşlemleri Dönemsel Hareketlilik

Toprak Mahsulleri Ofisinin alımlarının Eylül ayında yoğunlaşmış olduğunu görmekteyiz. ELÜS ile tek işlemde yeni hasat alımı da yapmıştır.

Şekil 17 TMO Alımları

2.2.5.      Fındık Kalite Sınıflarına Göre ELÜS İşlemleri

En çok işlem Giresun Kalite Tombul 4. Sınıfta gerçekleşmiştir. İşlemlerin neredeyse %34’ü bu sınıfta yapılmıştır. Giresun Kalite Fındık toplam işlemde %85, Levant Kalite ise %15 pay almıştır. Lisanlı deponun Giresun’da olması bu durumun en önemli sebebi olarak değerlendirilmektedir.

Tablo 29 Fındık Kalite Sınıflarına Göre ELÜS İşlemleri

Satır EtiketleriToplam İşlem Miktarı [KG]Oran
Giresun229.03485,27%
Fındık Giresun kalite tombul 2.sınıf6.7112,50%
Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf30.67211,42%
Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf92.30534,36%
Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf68.78525,61%
Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf29.18210,86%
Fındık Giresun kalite tombul 7.sınıf1.3790,51%
Levant39.56914,73%
Fındık Levant kalite tombul 1.sınıf2.0000,74%
Fındık Levant kalite tombul 2.sınıf2010,07%
Fındık Levant kalite tombul 3.sınıf2.9431,10%
Fındık Levant kalite tombul 4.sınıf15.3225,70%
Fındık Levant kalite tombul 5.sınıf8.7323,25%
Fındık Levant kalite tombul 6.sınıf5.6142,09%
Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf4.7571,77%
Genel Toplam268.603 

2.2.6.      ELÜS Üzerinden Oluşan Ağırlıklı Ortalama Fiyatlar

Son bir yılda ELÜS ile işlem gören fındıklarda ağırlıklı ortalama tüm alımlarda 24,43 TL iken seansta 24,35 TMO’da ise 24,46 TL olmuştur. Anlaşmalı devirlerde fiyat bilgisine ulaşılamamıştır.

Tablo 30 ELÜS Üzerinden Oluşan Ağırlıklı Ortalama Fiyatlar

İşlem Miktarı [KG]İşlem Hacmi [TL]Ağırlıklı Ortalama Fiyat
FINDIK      268.6033.704.55924,43
Anlaşmalı      114.336
Seans        18.796   461.75024,35
TMO      135.4713.242.80824,46
Genel Toplam      268.6033.704.55924,43

Kalitesine göre Giresun Tombul 2. Kalite Fındıkta ağırlıklı ortalama fiyat 26,97 TL iken, Levant Tombul 7. Kalite Fındıkta  22,82 TL olmuştur.

Tablo 31 ELÜS Üzerinden Oluşan Ağırlıklı Ortalama Fiyatlar

KALİTEİşlem Miktarı [KG]İşlem Hacmi [TL]AO Fiyat
FINDIK      268.6033.704.55924,43
Fındık Giresun kalite tombul 2.sınıf          6.711   166.97826,97
Fındık Giresun kalite tombul 3.sınıf        30.672   488.62025,37
Fındık Giresun kalite tombul 4.sınıf        92.3051.475.29324,60
Fındık Giresun kalite tombul 5.sınıf        68.785   789.50724,41
Fındık Giresun kalite tombul 6.sınıf        29.182   189.74824,30
Fındık Giresun kalite tombul 7.sınıf          1.379     17.71823,75
Fındık Levant kalite tombul 1.sınıf          2.000     31.75125,08
Fındık Levant kalite tombul 2.sınıf             201       4.68723,32
Fındık Levant kalite tombul 3.sınıf          2.943     69.13723,45
Fındık Levant kalite tombul 4.sınıf        15.322     41.69623,32
Fındık Levant kalite tombul 5.sınıf          8.732   205.36724,26
Fındık Levant kalite tombul 6.sınıf          5.614   132.75524,55
Fındık Levant kalite tombul 7.sınıf          4.757     91.30222,82
Genel Toplam      268.6033.704.55924,43

TÜRİB üzerinden fındık işlemleri çok yoğun olmamakla birlikte Eylül 2020’de 23,54 TL olan Giresun Kalite Tombul 4. Sınıf Fındık Ağustos 2021’de 28,52 TL olmuştur. Giresun Kalite Tombul 2. Sınıf Fındığın ise fiyatı Ağustos 2021’de 29,43 TL olmuştur. Levant Kalite Tombul 7. Sınıf fındık Eylül 2020’de 21,30 TL’den işlem görmüştür.

Tablo 32 Fındık Giresun Kalite Tombul 4.Sınıf Ağırlıklı Ortalama Fiyat Değişimi

DÖNEMİşlem Miktarı [KG]İşlem Hacmi [TL]AO Fiyat
Fındık Giresun Kalite Tombul 4.Sınıf        92.3051.475.29324,60
2020-09        39.945   940.28923,54
2020-10          1.594
2020-11          1.425     35.62525,00
2020-12          1.357
2021-1          5.491   137.63725,07
2021-2             964     22.55823,40
2021-3             149       3.57624,00
2021-4          6.625   120.99823,62
2021-5          1.032     24.38123,63
2021-6          7.983
2021-8        25.740   190.23028,52
Genel Toplam        92.3051.475.29324,60

Giresun Kalite Tombul 4. Sınıf Fındık Eylül 2020 tarihinde 23,53 TL’den işlem görürken Ağustos 2020’de 28,52 TL’den işlem görmüştür. Bu sınıfta fiyat son bir yılda %21 oranında artmıştır. Bu artışın sebebi TMO tarafından yapılan fiyat desteklemesinden kaynaklanmaktadır. Ağustos 2021 göz ardı edildiğinde fiyatın yatay seyrettiği hatta azaldığı görülmektedir.

Şekil 18  Fındık Giresun Kalite Tombul 4.Sınıf Ağırlıklı Ortalama Fiyat Değişimi

2.2.7.      Seansta Fındık ELÜS İşlem Maliyeti

2.2.7.1.           TÜRİB Ücret Tarifesi

ÜcretTarife
Tescil ÜcretiOn binde 4,5
Tescil Ücreti Üzerinden Tahsil Edilen Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu PayıOn binde 0,5
Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu PayıOn binde 5
Borsa Hizmet BedeliSatıcının Birikimli (Kümülatif) Ürün Satış Miktarı (x) üzerinden x < 40.000 ton için Binde 3.0 40.000 ton ≤ x < 60.000 ton için Binde 2.5 60.000 ton ≤ x < 80.000 ton için Binde 2.0 x ≥ 80.000 ton için Binde 1.5

Seanslarda 18 adet işlem gerçekleşmiştir. Bu işlemlerle 18.796 kg fındık işleme konu olurken ortalama işlem 1.044,22 kg olarak gerçekleşmiştir. Ortalama işlem tutarı 25.458,54 TL iken işlem maliyeti 117,85 TL’dir. Bu ise yapılan işlemde %0,46 maliyet anlamına gelmektedir. Tacirlerin fındık işlemlerinde kar marjının %0,5 olduğu dikkate alındığında ELÜS işlem maliyetleri nedeniyle TÜRİB üzerinden işlem gerçekleştirmenin rasyonel olmadığı değerlendirilmektedir.

Tablo 33 TÜRİB Ücret Tarifesi (2021)

Toplam İşlem Miktarı18.796 Kg
Ağırlıklı Ortalama Fiyat24,38 Kg/TL
Toplam İşlem Adedi18
Ortalama Ürün Miktarı1044,22 Kg
İşlem Maliyeti117,85 TL
Ortalama İşlem Tutarı25458,54 TL

2.2.7.2.           TÜRİB Maliyet Hesaplama

Yukarıda derlenen fiyat, miktar ve tutarlar dikkate alındığında TÜRİB üzerinden işlem yapma maliyeti aşağıdaki gibi hesaplanmıştır.

İşlem Miktarı : 1044,22 Kg
Birim Fiyatı: 24,38 Kg/TL
İşlem Tutarı 25.452,72 TL

Tablo 34 TÜRİB’de ELÜS İşlem Maliyeti Hesaplama

Ücret TürüÜcretKDV(%18)Toplam
Borsa Hizmet Ücreti (Genel Oran İşlem Tutarının Binde 3’ü)76,3613,7490,10
Tescil Ücreti (İşlem Tutarının On Binde 4,5’u)11,452,0613,52
Borsa Ücretleri Ara Toplamı87,8115,81103,62
Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Payı Tescil Ücreti Üzerinden (%10)1,270,231,50
Lisanslı Depoculuk Tazmin Fonu Payı İşlem Tutarı Üzerinden (On Binde 5)12,730,0012,73
Tazmin Fonu Ara Toplamı14,000,2314,23
Genel Toplam (Borsa ve Tazmin Fonu)101,8116,04117,85
Maliyet% 0,399 % 0,463

SONUÇ

Genel olarak lisanslı depoların fiili kapasitelerinin toplam üretimi karşılayacak yeterlilikte olmadığı, lisanslı depo kapasitelerinin artırılması gerektiği, ELÜS’e bağlı işlemlerin önemli bir kısmının taraflar arasındaki harici anlaşmaya bağlı olarak gerçekleştirildiği, bu işlemlerin vergi avantajından faydalanmak amacıyla yapıldığı, fiyat bilgisi bulunmayan bu işlemlerin ürünlerin borsa rayicini belirlemeye etkisi olmadığı ve ELÜS ile amaçlanan faydalara katkısının bulunmadığı, arpa, buğday, mısır ve nohut dışında ELÜS kullanımının çok yaygın olmadığı, ELÜS’e ilginin yeterli olmadığı, toplam üretim dikkate alındığında hareketli ürünler olsa da borsa derinliğinin oluşmadığı, hareketli ürünlerde dünyadaki fiyat değişimlerinin yurtiçi fiyatlarda etkisi olduğu, dünyanın en büyük üreticisi olduğumuz fındığın işlem derinliğinin olmadığı, fiyatların destekleme ile arttığı, mevcut durumda ELÜS yatırımcısı için uygun koşulların oluşmadığı, lisanslı deposu bulun ürünlerin yıllık üretimi dikkate alındığında borsa seansında işlem potansiyelinin %3,11 ile sınırlı kaldığı, ürün senetlerine vergi teşvikleri getirildiği halde teşviklerin piyasayı canlandırıcı etkisinin bulunmadığı, yatırımcının yeterli sayıda borsada işlem yapmasının önündeki engellerin tespit edilmesi gerektiği, ortaya çıkan finansal teknolojiler başta olmak üzere teknolojik gelişmelerin dikkate alınarak sağlayabileceği avantajlardan yararlanmak üzere tüm iş planının gözden geçirilmesi gerektiği, yapılacak çalışmalarda tarım sektörünün yaşamış olduğu mevcut sorunların çözümüne de katkı sağlanmasının gözetilmesi gerektiği, konuyla ilgili vergi mevzuatı dahil tüm yasal düzenlemelerin gözden geçirilerek ürün senetlerinin daha etkin şekilde kullanılmasını engelleyen fiili kısıtlamalara sebebiyet verip vermediğinin gözden geçirilmesi gerektiği sonuçlarına ulaşılmıştır.

Fındık sektörüne özel olarak fındık piyasasında borsa üzerinden ELÜS ile işlem derinliğinin oluşmadığı, fındık piyasasındaki kar marjının düşüklüğü dikkate alındığında işlem maliyetinin yüksek olduğu, ELÜS ile fındık piyasasında mevcut hali ile piyasa fiyatlarına etki edecek bir ortamın oluşmadığı, ELÜS’ün kullanılması konusunda yeni yöntemlerin geliştirilmesi gerektiği sonuçlarına ulaşılmıştır.

Kaynaklar

ÖZTÜRK, M. ve ALTUNTEPE, M.Ö.N., (2008), Türkiye’de Kentsel Alanlara Göç Edenlerin Kent Ve Çalışma Hayatına Uyum Durumları: Bir Alan Araştırması, Yaşar Üniversitesi E-Dergisi, 3(11), 1857-1625

BERK, A. ve ARMAĞAN, S., (2019), Kırsal Alanda Genç Çiftçilerin Sorunları ve Beklentileri; Niğde İli Örneği, Alatarım, 18(1), 57-64

CANDAN, E. ve GÜNAL ÖZALP S., (2013), Tarımda Kadın Emeği, Tarım Ekonomisi Dergisi, 19(I), 903-101

DOĞAN, N.Ö. ve DERİCİ, S., (2019), Tarımsal Ürün Depolama ve Lojistik Şirketler İçin Yer Seçimi: Bir AHP Uygulaması, Türkiye Vizyonu: Multidisipliner Çalışmalar, Ekin Yayınevi, Kitap Bölümü, 611-625

DPT, (1977), Genel Tarım Sorunları, Devlet Planlama Teşkilatı Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Genel Tarım Sorunları Özel İhtisas Komisyonu Raporu Tarımda, İdari ve Hukuki Sorunlar Bölümü, Yayın No: DPT: 1627 – ÖİK: 285

ERDOĞDU, S. ve KUTLU, D., (2014), Dünyada ve Türkiye’de Çalışan Yoksulluğu: İşgücü Piyasası ve Sosyal Koruma Politikaları Bağlamında Bir Değerlendirme, Çalışma ve Toplum, vol.0, no.41, 63-114

FURAT, M., (2013), Küresel Politika Değişimleri ve Türkiye’de Kırsal Kalkınma, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(3), 589-610

GÖKPINAR, E. S. (Ed.), YILDIZBAYRAK, G.(Ed.), ÇALIŞKAN, S. ve FIRAT, F. Y., (2021), “Yeşil Kitap-Tartışma Belgesi, Tarım Ekosisteminde İnovasyon Fırsatları”, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı Yayınları

İNTERNET: https://resmigazete.gov.tr (Erişim Tarihi:16.06.2022)

İNTERNET:  https://mevzuat.tbmm.gov.tr (Erişim Tarihi:16.06.2022)

İNTERNET: https:data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Tarimsal–Isletme-Yapi-Arastirmasi-2016-24869 (Erişim Tarihi:16.06.2022)

İNTERNET: https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Genclik-2021-45634 (Erişim Tarihi:16.06.2022)

İNTERNET: https://turib.com.tr (Erişim Tarihi:16.06.2022)

KELEŞ, N. ve PEKKAYA, M., (2021), Lojistik Köy Yer Seçiminde Dikkate Alınan Değişkenlerin Kıyaslama Yaklaşımı ile Belirlenmesi, Bartın Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12(23), 1-14, httsps://doi.org/10.47129/bartiniibf.840819

MEMİŞ, S. ve KESKİN, D., (2016), Tarımsal Mamullerde Lisanslı Depoculuk Sisteminin Rolü, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 22(2), 619-633, httsps://doi.org/10.18657/yecbu.08824

ÖZKAN, A., (2016), Türkiye Tarımında Yaşanan Sorunlar Ve Alternatif Tarımsal Üretim Anlayışlarının Değerlendirilmesi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19(35), 411-430, httsps://doi.org/10.31795/baunsobed.645310

SEZAL, L., (2017), Türkiye’de Lisanslı Depoculuk Sistemi ve Sağlanan Devlet Teşvikleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(52), 1147-1155, httsps://doi.org/10.17719/jisr.2017.1968

TEKTAŞ, A. ve TANYAŞ, M., (2020), Sürdürülebilir Büyüme Bağlamında Tarım ve Gıda Sektörünün Analizi Lojistik ve Gıda Zincirinde İyileştirmeler, Yayın No: TÜSİAD-T/2020-03/617

TZOB, (2019), Zirai ve İktisadi Rapor 2015-2018, Yayın No: 293

UYUMAZ, A. ve İLHAN, O., (2018), Tarımsal Arazilerde Mülkiyetin Devri, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 24(2), 861-905, httsps://doi.org/10.33433/maruhad.503385

ÜNAL, M., (1990), Tarımsal Toprakların Miras Yoluyla Parçalanması ve Bunun Ekonomik Zararları, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 3(1), 103-108, https://dergipark.org.tr/tr/pub/suhfd/issue/26614/280259 Erişim Tarihi:16.06.2022

YENAL, N.Z. ve KAVAKLI BİRDAL, N.B., (2015), Organik Üretim ve İyi Tarım Uygulamalarında Sertifikasyon Sürecinin Sosyo-Ekonomik Sonuçları, TÜBİTAK SOBAG Proje Sayfa Sayısı: 76 Proje No: 112K402